B’R S’MMAN’ H’KAYES’
".S’mmani bir g’n, hayvan otard’’’ Ablakta’’’na babas’ ile birlikte gidiyor. ’ok zamandan beri oraya gitmemi’ olan babas’ birden:
- Eyvah o’ul... Buralara ne olmu’? Buralar Erenler yata’’d’r, buralar ziyaret yeridir. O’ul H’seyin, buran’n ta’lar’n’ dikenlerini temizle, g’n gelir ki ecrini g’r’rs’n, demi’.
Babas’ gittikten sonra, hayvanlar bir tarafta otlarken, S’mmani de babas’n’n s’z’n’ tutarak ta’lar’ ve dikenleri ay’klam’’, ’yle s’ca’’ bast’r’nca yorulmu’ ve uyumu’ ve orac’kta ’u r’yay’ g’rm’’:
K’rk g’vercin ile ’’ dervi’ gelmi’, dervi’ler bir ye’il yaprak ’zerine ’’ harf yazm’’, bunu S’mmani’ye g’stermi’ler, ve O’na 'Bunu Oku demi’ler. S’mmani de: "Ben okumak bilmem" demi’.
Dervi’ler hemen orac’kta S’mmani’ye bunu okuyacak kadar ’’retmi’ler. O da bu yaz’y’ okumu’. Buradaki harfler (G.P.’) imi’ Bunlar; dervi’lerin kendisine az sonra g’sterecekleri (G’LPER’) nin ad’n’n ba’, orta ve son harfleri imi’. Dervi’ler bundan sonra S’mmani'ye "Bade" vermi’ler. S’mmani ilk badeyi zorlukla i’mi’ ve i’erken dervi’ler:
- ’’ o’ul! Sevdi’in k’z’n a’k’nad’r. Vilayeti ’in ma’in, ’ehri Bedah’an, babas’ Abbas Han, Ad’ G’LPER’'dir, demi’ler.
S’mmani badeyi i’ince G’lperi'yi kar’’s’nda g’rm’’.
Bu defa dervi’ler k’za d’nerek:
- ’’ k’z’m. Sevdi’in delikanl’ a’k’nad’r. Vilayeti Erzurum kazas’ Narman, K’y’ Samikale, ad’ H’seyin, demi’ler.
G’lperi de badeyi i’mi’, ’kisi de ’’er kadehi tamamlam’’lar. Badeler i’ilince k’z ortadan yok olmu’. Dervi’ler S’mmani'yi ka’’rm’’lar. Deryalar'dan, ormanlardan, canavarl’ da’lardan, taz’ kadar b’y’k kar’ncalar aras’ndan ge’irmi’ler. Sonra, Bedah’anda bir saraya indirmi’ler. Buras’ Abbas Han’n saray’ imi’. Burada G’lperi'yi O'na tekrar g’stermi’ler. O s’rada uyanm’’, kendisini kan ter i’inde bulmu’. Ablak ta’’nda g’nd’z uykuya dalan S’mmani uyand’’’nda gece karanl’’’d’r.
S’mmani etraf’na bak’n’r hayvanlar’n’ da bulamaz. ’’inde b’y’k ’’pheler ve endi’eler ta’’yarak ’a’k’n ’a’k’n k’y’ne d’nerken ’n’ne bir K’r atl’ ’’kar. S’mmani tekrar ’a’’r’r. K’r atl’ S’mmani'ye selam verdikten sonra:
- ’a’’rma o’lum! Bundan sonra senin ad’n "S’mmani" dir. Uykuda ne g’rd’nse ’’ ay kimseye s’yleme!
Dedikten sonra, at’n’ s’rm’’ gitmi’. S’mmani k’ye gelmi’, ’’ ay kimseye bir ’ey s’ylememi’. Aradan ’’ ay ge’tikten sonra bir k’’ g’n’ k’y’n odas’nda otururlarken, k’yl’ler s’ra ile t’rk’ s’yl’yorlarm’’. S’ra S’mmani'ye gelince "Tek-Tek" redifli bir ko’ma s’ylemi’ ve orda bulunanlar’n hemen be’enisini kazanm’’.
A’’k S’mmani'nin bade i’i’ini anlatan ko’mas’ ’’yledir:
Uyand’m gafletten oldum peri’an
Bir nur do’du alem oldu ’r’’an
Selam verdi bana hob dervi’an
Lisanlar’ bir ho’ sadas’ tek tek
Ald’lar abdesti uyand’m hapdan
Dediler asl’n’z hak’ t’rabdan
Okuttular ’’ harfi ye’il yapraktan
Okudum harfini noktas’n tek tek.
Okudum harfini zihnim buland’
Yaralar’m g’z g’z oldu suland’
Bakt’m ’ar k’’ede kadeh doland’
Nu’ettim pirlerin badesin tek tek
Dediler S’mmani gel ’ekme elem
Ad’n’ ’’r’t’r derd ile verem
Senin i’in d’nyada kavu’mak haram
B’yle yazm’’ kalem Hudas’n tek tek.
D’NER M’ KAVL’NDEN SITKI SADIKLAR’
Aradan g’nler aylar ge’iyor. G’lperi g’nd’zleri hayalinde geceleri hep d’’’ndedir. G’nler ge’tik’e "G’lperi" nin sevgisine dayanamayacak hale geliyor ve O'nu aramaya karar veriyor. K’y’nden ayr’l’rken "D’’’’t’r’ redifli ko’mas’n’ s’yl’yor.
S’mmani; Kafkasya’y’, ’ran’’ dola’t’ktan sonra, sevgilisini bulamadan d’n’yor. Giderken yolda bir ’ranl’ K’z g’r’yor, buna da k’nal’" redifli ko’may’ s’yl’yor.
S’mmani, k’y’ne d’nd’kten sonra on y’ldan fazla kal’yor. Bir gece r’yas’nda "Hazreti Pir" O' na K’r’m’a gitmesini s’yl’yor. Hemen karar’n’ veriyor ve kalk’yor K’r’m’a gidiyor. K’r’m’da ’spirli Muharrem Usta ad’nda bir f’r’nc’ buluyor. O yerlerin garibi olan S’mmani'ye bu Muharrem Usta ’ok yard’mda bulunuyor.
K’r’m’da bir saray varm’’, bunun kap’s’nda bir ta’ asiliymi’. Bu ta’’n alt’ndan ge’ip i’eri girmek isteyenler g’nahs’z iseler ge’ebilirlermi’. G’nahl’ olanlar girmek isterlerse ta’ al’alarak ba’lar’na vurur, sersemleyerek geri d’nerlermi’. Muharrem Usta, S’mmani’yi bu saraya girmeye te’vik etmi’. O da raz’ olmu’, abdest alarak kap’ya yana’m’’ ve ta’ ba’’na vurmadan i’eri girmi’. S’mmani bu sarayda g’rd’klerini bir destan’nda anlat’yor.
S’mmani K’r’m'dan d’nd’kten sonra art’k "Menk’be" sahnelerinin perdesi kapan’yor.
S’mmani, 1912 y’l’nda tekrar Erzurum'a d’n’yor. 1915 y’l’na kadar hep k’y’nde kal’yor. 1915 y’l’n’n bir sonbahar g’n’ yapraklar d’k’l’rken O'nun ’ld’’’ haberi k’ye yay’l’yor. Bu haberi duyan b’t’n dostlar’, hem’erileri ve y’re halk’ g’nlerce a’lad’lar, a’lad’lar...
Ma’ukas’na kavu’amayan S’mmani bir d’rtl’’’n’ ’’yle yazm’’:
’D’ner mi kavlinden S’tk’ sad’klar
Dost ile dost olur ba’r’ yan’klar
A’k kayd’na ge’ti bunca a’’klar
S’mmani'yi derkenara yazm’’lar. ’
Ba’ka bir ’iirinde de:
’Ta ezelden beri bir g’zele meftunum
Dostlar bu a’k etti pek bizar beni
Yitirdim Leyla'm’ ben bir Mecnunum
Y’llar var terk etmez ah-’ zar beni.
Bana derler alevin yok k’z’n yok
Bu d’nyada itibarin s’z’n yok
Yoklad’m kendimi bir kem ’z’m yok
Yare ’ekva k’lm’’ ruzig’r beni
S’mmani'yem kendi kendim oklad’m
’adl’k taksiminde ismim saklad’m
Yarin fikir defterini yoklad’m
Yazm’’ bundan b’yle ihtiyar beni. ’
ANON’M HALK EDEB’YATI
Anonim halk edebiyat’, halk’n ortak mal’d’r. As’rlardan beri a’’zdan a’’za s’ylenegelmi’tir. S’yleyenleri ve yazanlar’ belli de’ildir. S’zl’, ’ok kere besteli, yabanc’ etkilerden uzak naz’m ’l’’s’ hece olan edebiyatt’r. S’zl’ yay’lmas’ genellikle naz’m yoluyla olur. Masal gibi d’z yaz’larda bile i’ kafiyelere ve tekerlemelere rastlan’l’r. Naz’m par’alar’ cinas ve yar’m kafiye a’’rl’kl’d’r.
Kerem ile Asl’, ’’’k Garip Asuman ’le Zeycan, Erci’li Emrah ’le Selvihan, K’ro’lu, Elif ile Yaral’ Mahmut vb. halk hik’yelerinde de nesir-naz’m kar’’’k bir anlat’m ’ekli vard’r. Mani, ninni, t’rk’, destan, masal, efsane, halk hik’yesi, f’kra, atas’z’, deyim, dua-beddua, a’’t, bilmece, tekerleme, yemin... vb. anonim halk edebiyat’ t’rleri aras’nda yer almaktad’r. Birka’ ’rnek verecek olursak:
T’RK HALK K’LT’R’ B’R UMMANDIR’
Mani, toplumun b’y’k olaylar’n’, ya’ant’s’n’ yans’tan naz’m t’rlerinden biridir. Mani s’zc’’’n’n ge’mi’i ve kayna’’ hakk’nda de’i’ik g’r’’ler vard’r. A. Vefik Pa’a’ya g’re: Usuls’z, darps’z, vezinsiz g’ftedir. ’emsettin Sami maniyi bir t’r de’il, ezgi, ’ekil ve na’me olarak tan’mlar.
Manilerin farkl’ y’relerde de’i’ik adlar’ vard’r. Anadolu’nun bir ’ok yerinde mani, K’r’m T’rklerinde mane, ’ing; Azerbaycan’da mahni; Kazan ve K’rg’z T’rklerinde aytipa, kay’m, ’’lenk, step; ’zbeklerde ko’yo , a’ule denildi’i ileri s’r’lmektedir. G’neydo’u Anadolu B’lgesi’nde kad’nlar’n s’ylediklerine meani; erkeklerin s’ylediklerine bayat’ denir. Erzurum ve ’evresinde, mani veya meni bi’imi yayg’nd’r.
Maniler, halk’n s’zl’ anlat’m gelene’inde ya’ayan, nesilden nesile, a’’zdan a’’za dola’an ve bu yolla g’n’m’ze kadar gelebilen anonim halk edebiyat’ ’r’nleridir. En belirgin ’zellikleri anonim olu’lar’d’r. ’lk s’yleyenleri bilinmez. A’’zdan a’’za, nesilden nesile ge’erken sanat de’erleri artar.
Maniyi di’er t’rlerden ay’ran en ’nemli ’zelli’i kafiye d’zenidir. Bu ’o’u kez ’ a,a,x,a’ ’eklindedir. Her mani kendi ba’’na ba’’ms’z bir b’t’nd’r. Manilerin ilk iki m’sra’ doldurmad’r. Bunlarda anlam aranmaz. As’l s’ylenmek istenen son iki m’srada verilmi’tir. Bir ’rnek verecek olursak:
’Baklalar ’apa ister
’apac’ para ister
Kaynanam ’’yle dursun
G’r’mcem sopa ister
Mendilim tural’d’r
Sevdi’im bural’d’r
Ge’me kap’m ’n’nden
Y’re’im yaral’d’r
Di’er bir mani ’e’idi de cinasl’ manidir. Cinas, s’z aras’nda yolunu bulup ayn’ kelimeyi farkl’ anlamlarla tekrarlamakt’r. Cinasl’ mani ise yaz’l’’’ ve s’yleni’i ayn’, fakat anlamlar’ farkl’ olan kelimelerin meydana getirdi’i kafiyelerle yaz’lan maniye denir. Cinasl’ maniler daha ’ok ’stanbul manileridir. Bu manilerde kafiyelerin cinasl’ olmas’ anlam’ zenginle’tirir. Cinasl’ manilerde ilk kelime kafiye haz’rl’’’ i’indir. Cinas bu kelimeden do’maktad’r. ’rnek:
Azizim g’l ’’’d’
’i’ d’’t’ g’l ’’’d’
Bir g’ld’n akl’m ald’n
O nas’l g’l’’’d’
K’rk’n’
Bakt’n hasm’n gariptir
’ek b’’a’’ k’r k’n’
Sen gibi hovardan’n
’ok g’rm’’’m k’rk’n’
N’NN’LER’ HASIL DA UNUTTUK’
Macar T’rkolog ’gnacz Kunos’un ifadesiyle ninniler, T’rk hayat tarz’n’n en mill’, T’rkl’’e en has olan’d’r. Anne, s’tnine veya ’ocu’a bakan kimse taraf’ndan s’ylenen s’zlerdir. Bat’ T’rk’e’sinde bu kelimeye ba’l’ olarak ninni ’almak ve ninni s’ylemek deyimleri do’mu’tur. Ninniye: Azer’ T’rkleri laylay, Kerk’k T’rkleri leyley, T’rkmenler hudi, ’zbekler elle, Kazaklar ise, bi’ik ciri: be’ik t’rk’s’ ad’n’ vermektedirler.
Ninniler anonim halk edebiyat’ ’r’nlerindendir. D’rtl’klerle s’ylenirler. Tek d’rtl’kten meydana gelen ninniler oldu’u gibi, birden ’ok d’rtl’kten olu’an ninniler de vard’r.
Ninniler ’ocuk emzirilip kundakland’ktan sonra sal’ncakta, be’ikte veya kucakta sallan’p uyutulmaya ’al’’’l’rken kad’nlar taraf’ndan s’ylenilir. ’zel bir ezgisi vard’r.
Ninniler yap’ bak’m’ndan manilere benzerler. Anlamlar’ b’y’kleri, ritimleri de ’ocuklar’ etkileyecek niteliktedir. ’l’’ ve kafiyeleni’i pek d’zenli de’ildir. Her d’rtl’’’n sonunda h’ h’ veya ee ee denilmesi ve m’sra sonlar’nda ninni s’z’n’n tekrar edilmesi ba’l’ca ’zelliklerindendir. Do’u Anadolu B’lgesinde nenni olarak da bilinen ninni ye iki ’rnek vermekle yetiniyoruz.:
N’NN’ SANA HO’ MU GEL’R
Ninni sana ho’ mu gelir
El’ g’zden ya’ m’ gelir
Baban handan bo’ mu gelir
Ninni yavrum ninni
Ninni kuzum ninni
Uzun kavak boyun olsun
Salk’m s’’’t dal’n olsun
Benim uykum senin olsun
Ovada ’iftli’in i’lesin
’’lde davar’n k’’las’n
Allah hanene ba’’’las’n
.